Buca Köşkleri
İzmir ekonomisi ve kültürüne büyük katkı sağlayan Levantenlerin yaşadıkları evler kentin mimarlık tarihinin önemli yapıları arasında yer alır. Buca ilçesinde bulunan Baltazzi (Baltacı), Rees, De Jongh ve Forbes köşkleri, İzmir Levantenlerinin yaşamına ışık tutan anıtsal örneklerdir
Yazı: Prof. Dr. İnci Kuyulu Ersoy / E.Ü. Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü
İzmir’in güney hinterlandına bağlantıyı sağlayan Buca, Levantenler için genellikle sayfiye evlerinin bulunduğu banliyö olarak kabul edilse de, demiryolunun gelmesinden önce de okul, kilise gibi mevcut kurumlarıyla merkezle devamlı bağlantılı olan bir yerleşim merkezi idi. Ancak, 1860 yılında hizmete giren İzmir-Aydın demiryolu bağlantısı, kuşkusuz Buca’da oturan Levanten sayısında gözle görülür bir artış sağlamıştı. Bu durum Cevat Sami ve Hüseyin Hüsnü’nün, İzmir – 1905 isimli kitabında şöyle anlatılır: “Buca Köyünde İzmir’de ticaretle meşgul olan tüccar sınıfının en meşhur olanlarının güzel ve zarif birçok köşklerine tesadüf olunur. Burası en ziyade, Bornova gibi İngiliz ileri gelenlerinin ikametine mahsustur.”
1856 yılında Sultan Abdülmecit, 1863 yılında da Sultan Abdülaziz’in Buca’da Levanten aileler tarafından misafir edilmeleri, bu tüccar ailelerin saray nezdinde de ne kadar güçlü ve hatırlı olduklarının bir göstergesidir. Gerçekten de, tanımda sözü edilen meşhur ailelerin maddi ve manevi anlamda son derece rahat bir yaşam sürdürdüklerinin en somut ifadesi ya da diğer bir değişle belgesi bu köşklerdir. Batılı yaşam tarzına uygun yaşayan Levantenlerin yaptırdıkları köşklerin inşasında lüks ve ithal malzeme kullanımı dikkati çeker. Hatta, usta ve mimar konusunda da aynı duyarlığı gösterdikleri söylenir. Yaşam tarzı gibi köşklerinin inşasında da, bireysel tercihlerini kullanarak Avrupa’ya özgü mimari tasarım ve süslemelere ağırlık verdikleri, ayrıntıda da olsa yer yer lokal değerlerle beslendikleri görülür. Yaptıran ailenin soysal konumu, kültürel seviyesi, belki de en önemlisi ekonomik gücü ve bu unsurların oluşturduğu alt yapı, köşklerin dış görünümlerinde önemli farklılıklar ortaya konmasına neden olmuştur.
Bu yazımızda bir bölümü ortadan kalkmış Buca köşklerinden birkaç anıtsal örneği kısaca tanıtacağız. Bu önemli dört örnek sanırım Levanten köşkleri hakkında bir fikir verecektir.
Neoklasik esintiler taşıyan Baltazzi (Baltacı) Köşkü
Buca’nın en erken tarihli köşklerinden biri olduğu kabul edilen yapının hem yaptıranı (Baltazzi / Baltacı) hem de inşa tarihi (1850 / 1880) konusunda farklı görüşler vardır. 1856’da Sultan Abdülmecit’in, 1863’de de Sultan Abdülaziz’in bu köşkte misafir edildiği bilinir. Daha sonra el değiştirdiği, yeni sahibi Ermeni /Rum Ispartalıyan tarafından özellikle bahçesinin havuz ve heykel düzenlemeleriyle yeniden tasarlandığı ifade edilir. Kurtuluş Savaşı sonrasında kamulaştırılan yapı, ardından eğitim amaçlı kullanılmaya başlanmıştır.
Geniş bir arazi içine yapılmış köşkün müştemilat binalarının bugün mevcut olmadığı söylenir. İki katlı yapı, son derece simetrik bir plan tasarımına sahiptir. Her iki katta da mekanlar, ortada bulunan geniş bir dağılım mekanının etrafında yer alır. Cephe düzenlemesinde de simetri kaygısının sürdürüldüğünün izlendiği yapıda, ön ve arka cepheler farklı tasarımlara sahiptir. Ana cephede, genel olarak Neoklasik bir hava sezilmekle birlikte, bu vurgunun alt kattaki üçlü giriş ve iki yanındaki birer pencere düzenlemesiyle sağlandığı görülür. Üst katta ise, diğer cephelerde de olduğu gibi, sade görünümlü dikdörtgen formlu, kapı ve pencere açıklıkları dikkati çeker. Yapının konsollarla desteklenmiş geniş ahşap saçak düzenlemesi ise yerel değerlerle beslenen bir anlayışın ürünüdür.
Rönesans üslubunun ilginç örneklerinden Rees Köşkü
Buca’nın önemli köşklerden biri de İngiliz Rees Ailesi’ne aittir. Yapılış tarihi konusunda farklı görüşler ileri sürülen köşkün 1890, 1895 ya da aynı yüzyıl sonunda inşa edildiği sanılır. 20’nci yüzyılda birkaç kez el değiştirdiği görülen yapıya Birinci Dünya Savaşı esnasında el konularak Darül Muallimin (Yatılı Kız Okulu) olarak işlev verildiği; savaş sonrasında ise aileye tekrar iade edildiği bilinir. 1930’ların sonlarında ailenin kentten ayrılmasıyla istimlak edilen yapı, günümüzde 9 Eylül Üniversitesi Eğitim Fakültesi tarafından kullanılıyor.
Geniş bir arazi içinde konumlandırılmış Rees Köşkü, üç katlı ana bina ile bu binaya bitişik tek ve iki katlı inşa edilmiş çeşitli binalardan oluşur. Rönesans üslubunun ilginç örneklerinden olan ana binanın kuzeydoğu köşesinde sosyal statünün ifadesi olarak bir kule yükselir. Yeri gelmişken Hipodrom ve dolayısıyla at yarışlarının 1863 yılında Sultan Abdülaziz’in katılımıyla İzmir’de başlamasının öncülüğünü yapan ailelerden birinin de Rees Ailesi olduğunu belirtmek gerekir. Yapının iç mekanı yoğun süslemeleriyle dikkati çeker. Özellikle kütüphane, şeref salonu, balo salonu gibi isimlerle anılan ana salonun tavanlarını bezeyen alçıdan yapılmış bitkisel örnekli süslemeler, bu mekanın diğerlerinden farklılığını ortaya koyar. Rees Köşkü hemen her mekanında bulunan şömineler ile adeta bir şömine müzesi gibidir. Hepsi birbirinden farklı ve yoğun süslemeli olan şömineler, genellikle farklı renkte çini plakalarla çerçevelenmiştir. Bunlar arasında su kuşu figürleriyle desenlendirilmiş, tavus kuşu motifiyle taçlandırılmış ya da ahşaptan masklarla bezenmiş olanlar dikkati çeker.
Batının farklı üslup özelliklerini taşıyan De Jongh Köşkü
Felemenk asıllı İngiliz De Jongh Ailesi’nin Buca’ya en erken yerleşen ailelerden biri olduğu kabul edilir. Tıpkı Rees Köşkü gibi kesin inşa tarihi bilinmeyen yapının 1877, 19’uncu yüzyıl sonları ve 1900’lerde yapıldığı sanılır. De Jong Ailesi’nin İzmir’den ayrılmasının ardından, önce İtalyan Sperco Ailesi’nin sonra Aliberti Ailesi’nin mülkü olan ve 1930’larda istimlak edilen yapı, günümüzde bir sağlık kuruluşunun bünyesinde bulunuyor.
De Jongh Köşkü, geniş bir bahçenin merkezine yerleştirilmiştir. Ne yazık ki, Levantenlerin olmazsa olmaz şeklinde benimsedikleri ve çoğu köşkte hayat bulan bahçe tasarımlarının vazgeçilmez unsuru olan havuz ve tenis kortu günümüze ulaşmamıştır. Ortadan kaldırılan bu tenis kortunun Levantenler tarafından İzmir sosyal hayatına eklenen çeşitli spor etkinliklerinden birinin belgesi olduğunu yine yeri gelmişken hatırlatmakta yarar var.
Yapıyı üç yönden çevreleyen geniş verandanın ön plana çıkarıldığı De Jongh Köşkü, ana cephesindeki üçlü açıklıklar, alınlıklı pencereler, sütunçelerle ikiye ya da üçe bölünmüş pencere düzenleriyle Batının farklı üslup özelliklerini yansıtırken, ahşap konsollarla desteklenmiş geniş saçağı ile de doğrudan yerel mimariye gönderme yapar. Zemin katı bir dağılım mekanı ile bu mekanın üç tarafını çevreleyen çeşitli mekanlardan oluşur. Yapının yatak odaları üst kattadır. Köşkün bodrum katı kiler, çamaşırhane, depo gibi mekanları ihtiva ederken hizmetliler için bir ara kat yapılmıştır. Yapının iç görünümü alçı süslemelerle zenginleştirilmiştir. Süslemeler arasında bulunan alçıdan maskların ahşaptan yapılmış örnekleri de dikkati çeker. İç mekanlara zengin görünüm kazandıran unsurlardan biri olan şömine örneklerinden De Jongh Köşkü’nde de bulunmaktadır. Hem alt katta hem de üst katta bulunan mermer ya da ahşap çerçevelere sahip şömineler çeşitli renklerde düz ya da desenlendirilmiş çini plakalarla bezenmiştir.
İzmir’in en anıtsal köşklerinden Forbes Köşkü
Sadece Buca’nın değil, İzmir’in de en anıtsal köşklerinden biri İngiliz Forbes Ailesi’nin köşküdür. Kapısı üzerinde yer alan armadaki yazıttan, yapının 1908’de inşa edildikten hemen sonra 1909’da yandığı, 1910 yılında ise yeniden inşa edildiği anlaşılır. Forbes Ailesi’nin kentten ayrılmasından sonra bir süre Whittall Ailesi tarafından kullanılan yapı, daha sonra kamulaştırılmıştır. Burada at ve binicilik konusuna ilgi gösteren ailelerin başında Forbes Ailesi’nin geldiğini söylemek gerekir. Buca’ya hakim bir tepe üzerinde, geniş bir bahçe içinde inşa edilmiş Forbes Köşkü, ana yapısı ile ona bitişen çeşitli binaları ve müştemilatıyla hem asimetrik hem de eklektik tasarımın ilginç uygulamalarından biridir. İyon başlıklı, üçgen alınlıklı giriş, yanından yükselen üç katlı kule, üç yönde köşeleri sütunlarla belirginleştirilmiş üç cepheli çıkmalar Batılı mimari tasarımın uygulamaları olarak belirirken, konsollarla desteklenen geniş saçaklar yerel mimariden izler taşır. Yapıda bulunan arma, merdiven korkuluklarını bezeyen kabartma yılan ve kurbağa motifleri ile Londra’dan getirtilmiş pencere kepenkleri yapının mimari tasarımı yanında dekoratif tasarım düşüncesindeki önemseyişin de belgeleri olarak dikkat çekicidir. Yapının iç mekanları da yoğun süslemelere sahiptir. Bunlar arasında, tavan ve duvarlarda içlerinde kartal ve eros motifleri de bulunan alçı bezemeler ile süslemeli şömineler sayılabilir.
Levanten tarihinin sosyal boyutu ile mimari tasarım ve süsleme düşüncesini yansıtan ve günümüzde sayıları giderek azalan bu köşkler “Levanten” bağlamında farkındalık yaratmaya devam ediyor.
