Eski Tekel Binası artık İzmir'in Mimarlık Merkezi
Kültür mirası olarak tescilli Tekel eski depo binası, Mimarlar Odası İzmir Şubesi tarafından, mimarlığın yenilikçi yaratıcı gücü ve tasarımın sonsuz zenginliği ile yeniden işlevlendirilerek kente kazandırıldı.
Yazı: Hasan Topal / Mimarlar Odası İzmir Şubesi Yönetim Kurulu Başkanı
Fotoğraflar: Cenk Hasan Dereli / Onur Örün / Güler Ertan
İzmir’de mimarlık ortamını destekleyecek ve Şube hizmetlerine olanak sağlayacak mekan arayışlarına giren Mimarlar Odası İzmir Şubesi Yönetim Kurulu, bu gereksinimi karşılamak amacıyla çeşitli girişimlerde bulunarak, uzun araştırmalar ve çabalar sonucunda Alsancak 1252 ada, 1 parsel üzerinde yer alan TEKEL eski depo binasını 11.08.2010 tarihinde satın aldı.
Alsancak TEKEL Eski Depoları
19.yüzyılın ikinci yarısından itibaren Alsancak Limanı çevresinde depolama ve endüstri işlevleri gelişmeye başladı. TEKEL İdaresi tarafından Alsancakta komşu iki ayrı imar adasında ve ayrı parsellerde bulunan depo yapıları, konveyörler, portatif merdivenler; çelik platformlarla birbirine farklı katlardan, farklı kotlardan ve bir süreklilik izlemeden o günün gereksinimlerini karşılamak üzere bir tek işlevle bütünleştirildi.
TEKEL depolarının bulunduğu imar adaları, yürürlükteki imar planlarında “TM-Ticaret Seçenekli Konut” kullanım kararı içeriyor. 1990’ların sonunda bu yapıların yıkılarak ve imar planları değiştirilerek yerlerine yüksek yapıların yapılması tartışmaları kent gündemine tartışılmaya başlandı.
O yıllarda Mimarlar Odası, bu depo binalarının İzmir kentinin mekânsal oluşumu ve kent belleğindeki önemi nedeniyle korunması gerektiğini belirterek, tescil edilmesi için İzmir 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kuruluna başvurdu. İzmir 1 Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu, 20.10.2003 tarihli kararı ile Alsancak’ta bulunan TEKEL eski depo yapılarını İzmir kent tarihi açısından önemi ve liman çevresinde depolama işlevlerinin gelişmesinin kentin mekan oluşumunda taşıdığı özellikleri kapsamında değerlendirerek kent belleği açısından korunmasına ve tesciline karar verdi.
1252 Ada, 1 Parsel’de yeralan TEKEL Eski Depo Yapısı
Alsancak 1252 ada, 1 parsel üzerinde yer alan TEKEL eski depo yapısı, 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başlarında İzmir’de yarı sömürge ilişkilerinin şekillendirdiği kent mekanında, Alsancak yük iskelesi çevresinde gelişen depolama işlevlerinin ilk örneklerinden sayılabilir.
Yapılan restitüsyon araştırmalarında, yapının giriş kapısının yanındaki duvarda bulunan mermer yazıtta yer alan “KAT 1905” ibaresinin açılımına ilişkin bir belgeye rastlanmadı. Ancak tapu kayıtlarında, mülkiyetinin Bezmi Alem Valide Sultan Vakfı’na ait olduğu ve Cins hanesinde “Langar” (üç yanı duvarla kapalı üstü örtülü sundurma) olduğu yazıyordu.
1940 yılında Spierer Tütün İhracat Sanayi AŞ’nin mülkiyetine geçen yapı, TEKEL İdaresi tarafından 1993 yılına kadar kiralık olarak kullanıldı ve 25.08.1993 tarihinde TEKEL Genel Müdürlüğü’nün mülkiyetine geçti.
Aynı imar adasında, diğer iki parselde ve karşı imar adasında yine TEKEL İdaresine ait eski tütün depoları bulunuyor. Bu yapılar ise 1940’ların sonu, 1950’lerin başlarında B.A sistemiyle inşa edildiler.
Mimarlar Odası tarafından yeniden işlevlendirilen 152 ada, 1 parselde yer alan ve yapım yılı bilinemeyen yapının farklı dönemlerin ekleriyle son halini aldığı; dış duvarların zemin katta taş, daha sonra ilave edildiği düşünülen birinci katta ise almaşık karma, yarı bağdadi sistemle; 1960’larda ilave edilmiş olan 2. katının ise tuğla malzemeden yapıldığı izlendi. Dönem içinde yapının zemin katına dış duvarlara bağlanmadan, üst katta devam etmeyen ilave çelik kolonlar üzerinde ara kat eklendiği görüldü.
Yapının Zemin katı, TEKEL depoları kompleksinin işçi duş, wc ve soyunma kabinleri olarak kullanılmış. Depolar Kompleksinin tesisat mekanları ve makine dairesinin büyük bir bölümü de bu yapının zemin katında yer almış. 1. katı ise uzun yıllar TEKEL İdaresi’nin lokali ve TEKEL Güreş Kulübü’nün binası olarak hizmet vermiş.
Yapı, depo olarak kullanılırken sahip olduğu mekanik tesisat ve donanımların hemen tamamı söküldükten sonra satışa çıkarılmış. Bu nedenle yapıda eski işlevinden kalan hiçbir mekanik ekipmana rastlanmadı. Döşemelerde ve duvarlarda bu ekipmanlara ait montaj ve ankraj izleri ile parseller arası duvarlarda boşluklar ve yırtıklar gözlendi.
Yeniden işlevlendirme ihtiyaç Programı
Mimarlar Odası Şube Yönetim Kurulu çalışma proğramında, Kentin mimarlık düzeyinin yükseltilmesi, kentsel, mekânsal gelişmede mimarlık boyutuna daha çok önem verilmesi, kentlilerde ve karar vericilerde canlı bir mimarlık kültürünün geliştirilmesi, sürekli ve kalıcı mimarlık politikası oluşturulabilmesine mekânsal bir katkı olarak İzmir Mimarlık Merkezine büyük gereksinim olduğu kabul edildi. Bu program kapsamında depo yapısını İzmir Mimarlık Merkezi ve Şube Hizmet Binası olarak işlevlendirmeye karar verildi.
Müdahale Yaklaşımı
Mimarlar Odası İzmir Şubesi Hizmet Binası ve İzmir Mimarlık Merkezi ihtiyaç programı kapsamında, TEKEL eski depo binasının yeniden işlevlendirilmesi önemli bir müdahale ve tasarım problemi olarak ele alındı.
Koruma kavramı, her kuşağın kendinden önceki dönemlerden devraldığı kültürel öğeleri (yapı ve mekanları), onlara yenilerini ekleyerek gelecek kuşaklara taşıma sorumluluğu olarak özetlenirse; kentsel dokuların, yapı gruplarının ya da tek yapıların dondurulması anlayışıyla değil, geçmişten devralınan yapının strüktürel olarak güvenli olan, bütün elemanlarını ve mekan kurgusunu koruyarak yeni gereksinimlerin yenilikçi ve yaratıcı tasarım anlayışıyla eklemlenmesi olarak tanımlanabilir. Bir başka ifadeyle yapının koruma sürecine mimari tasarımı ve bugünü katabilme endişesi denebilir.
Müdahale ve Tasarım Kararları
Zemin etüdleri ve raporları sonucuna göre, su seviyesi yüksek, emniyeti düşük zeminin iyileştirmesi için jet groud uygulaması ve ba. radye temel sistemi zorunluluğu oluşmuştur. Dış duvarların sıva raspası sonunda, gerek aşınma ve bozulma, gerekse seğimler nedeniyle statik rapor ve projeye göre 3 ayrı kotta çelik kuşaklarla içten ve dıştan desteklenmesi ve dış duvarlara taşıyıcı bir yük ilave edilmemesi, dıştan bütün cephelerin çelik hasır üzerinde sıva ile güçlendirilmesi gereği ortaya çıkmıştır. Son kat tuğla duvarların ise yeniden yapılması, mevcut ahşap makasların temizlenerek, onarımı yapılarak yeniden montajı, çatı fenerlerinin yenilenmesi zorunlulukları, müdahalenin ve tasarımın önemli verilerini oluşturmuştur.
Özetlenen yapısal özellikler ve statik gereklilikler kapsamında, yapının dış duvarlarının korunması, dış duvarlardan geri çekilerek içeride rölevede belirlenen mekan kurgusunu ve formlarını koruyan bir tasarım yaklaşımıyla projeler hazırlandı.
Yapı, çelik ve betonarme olarak karma sistemle yenilenmiş, bütün yapısal elemanların betonarme perde, çelik konstrüksiyon, mekanik tesisat ve elektrik tesisatı elemanlarının açık bırakılması benimsenmiştir. İç mekanlarda kapalı olma zorunluluğu olmayan bölme elemanlarının tamamı şeffaflığı sağlamak için alüminyum doğrama ve cam olarak uygulandı. (konferans salonu duvar ve tavanları akustik gereksinimleri nedeniyle akustik panellerle kapatıldı) Zemin kat taş duvarlarının sağlam olan kısımları ve konferans salonu sahne taş duvarları sıvanmadan iç mekana yansıtıldı.
Tasarımda zemin katta, girişler, 330 kişi kapasiteli konferans salonu, 200 kişilik etkinlik amfisi, bu iki mekanı kavrayan 550 m2 sergi salonu-fuaye, kafeterya ve bu işlevlerin gereksinimi olan ıslak mekanlar düzenlendi.
Ara katta düzenlenen kütüphane ile kültürel-kamusal işlevler desteklenmekte, mimarlık ortamına sınırsız bilgi alanı yaratılmaktadır.
1.katta, Yönetim Kurulu, Başkanlık, sekreterya, muhasebe, mesleki denetim, yayın ve bilgisayar kurs mekanları konumlandırılmış, ıslak mekanlar ve mutfak ile desteklenmiştir. Mimarlar Odası İzmir Şubesi idari bölümü yalnızca bu katta çözümlenmiştir.
Erişimi iki asansörle desteklenen 2. katta, oda çalışma programlarında yoğun gereksinim duyulan atölyeler, eğitim salonları, değişken toplantı mekanları, bu mekanların ortak fuayeleri ve ıslak hacimleriyle mutfak yerleştirilmiş, bütün bu işlevleri destekleyen ve bunlarla bütünleşen açık teras (yazlık sinema, kokteyl, etkinlikler vb. için) tanımlanmıştır.
Su depoları, hidrofor ve mekanik donanımın bir bölümü bodrum katta, arşiv, WC-lavabo grupları, konferans salonu ve amfi eğiminden yararlanarak zemin katta çözümlenmiştir.
Mimarlık Merkezi’nin tasarım, projelendirme ve uygulama süreci çok sayıda mimarın özverili destek ve katkılarıyla sonuçlandırıldı.
Kültür mirası olarak tescilli TEKEL eski Depo binası, mimarlığın yenilikçi ve yaratıcı gücü, tasarımın sonsuz zenginliği ile buluşturularak yeniden işlevlendirilmiş, bu uygulama ile bir anlamda mevcut yapı stokunun mimarlık aracılığı ile yeniden kent yaşamına katılmasının başarılı bir örneği gerçekleştirilmiştir
İzmir Mimarlık Merkezi, kentin merkezinde raylı sistemler, iskeleler, otobüs durakları ve yaya akslarına yakın erişimi kolay bir konumda, 330 kişilik konferans salonu, 200 kişilik etkinlik amfisi bu iki mekanı bütünleştiren 550 m2’lik sergi salonu ve fuaye, kütüphane ve eğitim salonları, atelyeler ile yaşlı, engelli, çocuk her kesimden kentlilerin ve ilgi gruplarının kolayca erişebileceği, önceliği mimarlığın oluşturduğu nitelikli kültürel-kamusal mekan gereksinimini karşılayacak şekilde kentin mimarlık ve kültür ortamına sunuldu.
