Buca Eski Amerikan Koleji

Amerikalı eğitimci MacLachlan’ın kurduğu, dönemin ünlü işadamı John S. Kennedy’nin maddi yardımlarıyla büyüttüğü Eski Amerikan Koleji’nin binası, bugün NATO Karargahı’dır. Yüzyıllık geçmişi müthiş öykülerle dolu, dikdörtgen planlı binada, belki de İzmir’in gözlerden en ırak saati bulunur

 

Amerikalı eğitimci Alexander MacLachlan ve eşinin bundan 125 yıl önce kurduğu, 1913 sonbaharında ise kampusa dönüştürdüğü Eski Amerikan Koleji’nin binası, yüzyılı aşkın öyküsünde esir kampından köy enstitüsüne birçok değişimin ev sahibidir. Bugün NATO Karargahı olan dikdörtgen planlı binada, saat kulelerinin kenti olan İzmir’in belki de gözlerden en ırak saati yer alır.

Şirinyer’de, o zamanki adıyla Kızılçullu’da Meles Çayı’na bakan arazide bulunan Eski Amerikan Koleji binası, dikdörtgen planlı olup zemin dışında iki katlıdır. Ayrıca köşelerdeki dikdörtgen, dört bölümlü dışa çıkıntılı kule görünümlü bölümlerin arasına bir de çatı katı yerleştirilmiştir. Yapının giriş kapısı, dört katlı dikdörtgen kule şeklindedir ve dışarıya doğru taşırılmıştır. Kulenin katları arasında enine silmeler bulunmaktadır. Yuvarlak kemerli giriş kapısının üzerindeki iki katta ince uzun dikdörtgen pencereler yer almaktadır. Üzeri balkonla sonuçlanan dördüncü katın üzerine ise yuvarlak kadranlı bir saat yerleştirilmiştir. Konumu nedeniyle kentin unutulmuş mimari yapıları arasında yer alan saat, karargahın içinde kaldığından görüntü alınmasına izin verilmemektedir.

Türkiye Cumhuriyeti başbakanlarından Adnan Menderes’in de eğitim gördüğü binanın kuruluşu ve sonrasında yaşananlar ise hayli ilginç değişimlerle doludur.

1891 yılının Eylül ayında Alexander MacLachlan ve eşi, İzmir’e yerleşerek, yaşamlarının 35 yılını adayacakları bir okul kurmaya karar verir. Çift, ilk olarak Basmane semtinin Melez Caddesi’nde, bir yılı hazırlık sınıfı olmak üzere beş yıllık ilköğretimle yükümlü Amerikan Erkek Okulunu açar. Okul, ilk mezunlarını 1895 yılında verir. 10 yıl sonra öğretim süresi 4 yıl hazırlık ve 4 yıl kolej sınıfı olmak üzere toplam 8 yıla çıkarılır ve okul, Amerikan Kolej Enstitüsü adını alır.

ABD’den birçok kişi okulu ziyaret ederek, incelemelerde bulunur. Bu ziyaretçilerden biri de adını demiryolu yapımıyla da duyuran dönemin en zengin iş adamlarından John S. Kennedy’dir.   Kennedy ve eşinin ziyareti, daha sonra okula yapılacak büyük maddi kaynakların başlangıcını oluşturur. Yardımlar 30 yıl sürer.

Okulun adının giderek daha fazla duyulması üzerine yeni kampus ihtiyacı ortaya çıkar. Sınıfların birçoğunu içinde barındıran ana binayla (şimdiki 1 nolu bina) kampusun güney tarafında toplantı salonu ve oditoryumdan oluşan büyük bina (şimdiki tiyatro binası) ve kuzey tarafındaki spor salonlarından oluşan kompleksin planlarını bizzat Dr. MacLachlan yapar. Kampusta, 10 kadar daha küçük ek bina ve personel konutu inşa edilir. Sonuçta Eski Amerikan Koleji’nin bulunduğu yerde Kızılçullu kampusu kurulur.

İzmir’e ilk sismograf

1913 yılının sonbaharında, yeni kampus, 400’den fazla öğrenciyle hizmete açılır. Adnan Menderes, burada öğretim görür.

MacLachlan, kente spor alanında da yenilikler getirir. İzmir’de ilk defa okullar arası atletizm müsabakaları düzenlenir ve Türkiye’nin ilk bölgesel futbol ligi kurulur. Bu girişimlerin başarısı, ‘İzmir Okulları Atletizm Derneği’nin kurulmasına yol açar. Okulun öncülüğünü yaptığı diğer projeler arasında İzmir’e ilk sismografın ve ilk elektrikli aydınlatma sisteminin getirilerek, okula kurulması da vardır.

Savaş yılları

Ağustos 1914’te 2. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla okuldaki öğrenci sayısı ciddi ölçüde azalmış, bir önceki yılın dörtte birine inmiştir. Savaşın getirdiği sorunlara çözüm arayışı kapsamında kampusta bir yardım teşkilatı da kurulur. Ve 1918 yılı yazında kampusun, esirleri toplama kampı olarak kullanılmasına başlanır. İngiliz ve Türk hükümetlerinin malul harp esirlerinin takası konusunda anlaşmaya varması üzerine Dr. MacLachlan, kampusu ve binaları askeri valinin kullanımına sunar. Türkiye’deki çeşitli kamplardan gelen İngiliz silahlı kuvvetlerine mensup 2000’den fazla savaş esiri, üç ay boyunca burada barındırılır. Savaştan kısa bir süre sonra MacLachlan, kampuste bir tarım okulunu hizmete açar. Bu okul, çiftçilere dönüşümlü mahsul yetiştirme ve değişik çiftlik hayvanları yetiştirme konusunda eğitim verir.

İzmir yangını

1922 yılında İzmir’de çıkan büyük yangın, birçok sorunla birlikte kolejde eğitimin hemen durma noktasına gelmesine neden oldu. Ancak okul, 1923 yılından, 250 adet öğrenciyle kapandığı 1934 yılına kadar büyümeye devam etti. 1935 yılından itibaren kampus ve bu bina,Türkiye’deki öğretmen açığını kapatmak amacıyla “Öğretmen Yetiştirme Kursları” için kullanıldı. 

Köy Enstitüsü

Kırsal alanda reform yapmak amacıyla Milli Eğitim Bakanlığınca uygulanan Köy Enstitüleri projesi kapsamında atılan ilk adımlardan birisi kolej binasında oldu ve burası Kızılçullu Köy Enstitüsü’ne dönüştürüldü.  1937 yılında İzmir Eğitim Enstitüsü öğrencileri binaya taşındı ve ilk uygulama böyle başladı.

Yeni okulda öğrencilere, demircilik, marangozluk, modern tarım yöntemlerinin yanı sıra hastalıkların tedavisi gibi birçok farklı alanda eğitim verildi ve daha sonra atandıkları köylerde, bu alanlarda öncülük etmeleri sağlandı. 1940-1953 yılları arasında ülkedeki 21 köy enstitüsünden 17 bin mezun verildi.

Bina, Türkiye’nin NATO’ya katılmasıyla 1952 yılında bu teşkilata verildi. Binada, okulun tarihi panolarla anlatılırken, dönemin cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün Köy Enstitüleri Kanunu vesilesiyle söylediği, “İlköğretim davası, insan olmak, millet olmak davasıdır” sözüne yer verilmektedir. Binanın ana kapısında dönemin Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel’in ziyaretine ilişkin fotoğraf da bulunmaktadır.