Şehrin aydınlık yüzü, Havagazı Kumpanyası

Yüz yıldan fazla bir süre İzmir'e hizmet veren tarihi Havagazı Fabrikası'nın ürettiği hava gazı ile İzmir’de kent içi sokaklar, kamu binaları, otel, gazino, mağaza, kıraathane gibi yerler aydınlanmaya başladı. İlklerin şehri olan İzmir, Osmanlı İmparatorluğu içinde İstanbul'dan önce, havagazı ile tanışan ilk kent oldu

Yazı: Aslan Buğdaycı  - Araştırmacı-Yazar

18’inci yüzyılda buhar makinesinin bulunması ve buharın enerji kaynağı olarak kullanılması ile birlikte insanlık tarihinde önemli bir değişim başladı. Demirin eritilerek çelik haline getirilmesi ve kömürden ortaya çıkarılan gazların işlenmesi bu gelişmenin ana kaynağı oldu.

Sanayi devrimi ve kentleşme ile gelişen yapay gaz üretimi, LPG ve doğalgaz kullanımının yaygınlaşmasına kadar dünyada ve Türkiye’de yaygın olarak kullanıldı.

Kentlerin ısıtılması ve aydınlatılması amacıyla, yakılan kömürden çıkan gazların üretildiği ve depolandığı yerler olan Havagazı Fabrikaları veya Gazhaneler, genellikle sanayi devriminin ilk yıllarının mimarisini yansıttılar. Türkiye için bu durum 19. yüzyılın son yılları ve 20. yüzyılın başlarına denk geliyordu. Kıymetli mimari örneklerinden olan bu fabrikalar, İstanbul’da 1887’de Yedikule’de, Anadolu Yakası'nda ise 1891’de Kadıköy’de kuruldu. İzmir Havagazı Fabrikası’nın inşaatına ise 1862 yılında Fransız Laidroux & Fils Şirketi tarafından başlandı. İlklerin şehri İzmir, Osmanlı İmparatorluğu içinde İstanbul ve Ankara’dan önce ilk kez havagazı ile tanışan kent oldu.

Havagazı Kumpanyası adı altında faaliyete geçen bu şirketin genel müdürü Monsieur (Mösyö) John Gandon, fabrika müdürü Monsieur Simis, muhasebeci Monsieur Alfred, sandık emini ise Monsieur Revioli olmuştur.

Şehir aydınlanıyor...

İzmir Havagazı Anonim Şirket-i Osmaniye’si olarak 85.000 İngiliz lirası sermaye ile kurulan şirket, 1862 (1278) tarihinden itibaren 45 senelik bir zaman süreci için kenti aydınlatmaya başladı. Sonradan sermayesi 150.000 İngiliz lirasına çıkarıldı ve kullanım hakkı da 1942 (1358) tarihine kadar uzatıldı.

Sokakların aydınlatılması için; İzmir şehir merkezi ile Göztepe civarında 2200, Karşıyaka’da 100 adet aydınlatma feneri İzmir Belediyesi tarafından, 80 adet fener de Bornova Belediyesi tarafından karşılandı. Yapılan mukaveleye göre her bir fener için kumpanyaya senelik 21 mecidiye ödenecek ve her fenerin aydınlatma gücü saatte 42 gr. zeytinyağı yakan Karsal marka lambanın verdiği ışık kadar olacak ve gecede 10 saat yakılacaktı. Hükümet Konağı'na ve askeri kışlaya ise 150 bin metreküplük havagazı ücretsiz verilecekti.

Şirket, önceleri 1000 metreküp gaz için 20 mecidiye kuruş hesabıyla 70 kuruş almakta iken, indirim yaparak fiyatı 35 kuruşa indirmiş ve şehrin otel, gazino, lokanta ve kıraathane gibi binalarına ve özellikle bazı cami-i şerif ve hükümet haricindeki resmi dairelerine havagazı vermiş, Karşıyaka’ya da  ulaşarak şehri havagazı ile aydınlatmıştır.

Tarihi fabrika artık bir Kültür Merkezi

1902 yılından itibaren şehrin havagazı ve aydınlatma sisteminin temelini oluşturan Alsancak’taki havagazı fabrikası, 2007-2008 tarihlerinde İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından restore ettirilerek kültür merkezine dönüştürüldü.

24 bin metrekarelik alanda 2850 metrekare inşaat alanında tescilli yapılar hariç tüm yapılar yıkıldı. Aslına uygun olarak restore edilen tescilli binalar kültür mekanı olarak kullanılmaya başlandı.

Havagazı fabrikasında eskiden dökümhane olarak kullanılan bölümler şu anda sergi salonu ve sanat atölyesi olarak hizmet veriyor.

Bir zamanlar İzmir şehrini aydınlatan ve ısıtan bu tarihi mekan şimdilerde kültür etkinlikleri, toplantılar, yemekler, konserler ve diğer çalışmalara ev sahipliği yaparak İzmir halkını aydınlatmaya devam ediyor.