Kozadan tezgâha Ödemiş ipeklileri
Ödemiş’te geçmişi 1300’lü yıllara kadar uzanan ipek böceği yetiştiriciliği ve ipek dokumacılığı, 1990’larda sekteye uğrasa da şimdilerde yürütülen projelerle yeniden canlandırılıyor. Tırtılın kendini hapsettiği kozayla başlayan süreç Ödemiş’teki dokuma tezgahlarında son bulurken çarşaf, nevresim, çeşitli nakışlı örtüler, peştamal gibi geleneksel ürünlere dönüşüyor
Yazı: Prof. Elvan Özkavruk Adanır / Öğr. Gör. Seda Kuleli / Öğr. Gör. Özge Dikkaya Göknur
Ödemiş ve çevresinde ipek dokumacılığı tarihi oldukça eskilere dayanır. Ünlü tarihçi İbni Batuta, 1333 yılında Birgi’ye yaptığı seyahatte Aydınoğulları Mehmet Bey’in kendisine takımları ile donatılmış üç at, ayrıca kemha (bir çeşit ipek kumaş) ve bürümcük gibi kumaşlardan dikilmiş çok güzel elbiseler hediye ettiğinden bahseder. Ayrıca Evliya Çelebi de Seyahatnamesi’nde 1671 yılında Birgi’de ipek ipliği yapıldığını anlatır. Tüm bunlar Ödemiş ve çevresinde ipek dokumacılığı olduğunu kanıtlar nitelikte bilgilerdir.
“Ödemiş İpeklileri” olarak anılan Ödemiş ipekli dokumaları uzun yıllar yöredeki önemini sürdürmüştür. Yörede 1990’lı yılların sonlarında yapılan araştırmalarda idare kumaşı, peştamal, çiğ çarşafı, pembezar, mendil ve Ödemiş Keteni olarak adlandırılan kumaşlara rastlanmıştır.
Bunlardan pembezar iç çamaşırı dikmek için kullanılan, dokuma örgüsü bezayağı olan bir kumaştır. Eski örneklerinde çözgüsü ve atkısı ipek, daha sonra dokunanların ise çözgüsü pamuk, atkısı ipektir. Bürdü adı verilen kumaş, başörtüsü yapmak için üretilmiş olup çözgü olarak pamuk, atkı olarak bükümlü ipek iplik kullanılmıştır. Peştamal olarak kullanılan kumaşlar önceleri yüzde 100 ipekten dokunurken, daha sonra çözgüsü pamuk, atkısı ipek olarak dokunmuştur.
İdare bezi, iç çamaşırı üretimi için kullanılan pamuk, ipek karışımı bir kumaştır. Mamülün eni 20 santimetre olup, atkıda kullanılan yüksek bükümlü iplikler kumaşın esneme yeteneğini arttırmıştır. Çarşaflık ve perdelik olarak kullanılan çiğ çarşaf, çözgüsü ve atkısı ipek, dokuma örgüsü bezayağı olan bir kumaştır. İşleme yapılarak örtü amaçlı ev dekorasyonunda kullanılmıştır.
Çeyizlerin vazgeçilmezi ipek mendiller
Ödemiş çeyiz geleneğinde önemli bir yere sahip mendiller yüzde 100 ipekten dokunmuştur. Ancak yıllar geçtikçe çeyizlerde yer alan ipek mendil sayısında azalma meydana gelmiştir. Ödemiş Keteni olarak adlandırılan kumaşların dokuma örgüsü bezayağı olup çözgüsü ve atkısı ipektir. Üzerine nakış yapılarak dekorasyonda örtü amaçlı kullanılmıştır.
Ödemiş ve çevresinde ipek dokumacılığı kadar ipek böceği yetiştiriciliğinin de tarihi oldukça eskilere dayanmaktadır. Bu durum Çin’in dünya yaş koza üretiminin yüzde 53’ünü karşıladığı 1980’li yıllara kadar bu şekilde devam etmiştir. 1990’lı yılların başında Çin dünya üretiminin yüzde 74’ünü karşılarken arz fazlalığı nedeniyle ham ipek fiyatlarında indirim uygulamaya başlamıştır.
Türkiye’de ipekböcekçiliği genellikle aile gelirinin tamamını oluşturan bir iş kolu olmayıp toplam gelire katkı sağlamak amacıyla gerçekleştirilen bir tarım koludur. Küçük aile işletmelerinde yaprak kesme ve taşıma işçiliği hariç tüm faaliyetler yaşlı, sakat, çocuk gibi emeğini diğer tarımsal sahalarda değerlendirme olanağı bulamayan aile fertleri tarafından yapılmaktadır. Böylece yaş koza üretiminin kırsal alanda gizli işsizliğin önlenmesi ve kısa zamanda gelir sağlayarak tarımsal gelirin daha dengeli dağılmasında etkin bir rol oynadığı söylenebilir. İpekböcekçiliğinin başlıca avantajları arasında 35-40 günde sonuç vermesi, diğer tarımsal faaliyetlerin işgücü ihtiyacının az olduğu bir dönemde yapılması ve üreticinin ürününü nakit olarak değerlendirmesi sayılabilir.
Sektörde faaliyet gösteren en büyük kurum Bursa Koza Tarım Satış Kooperatifleri Birliği (Koza Birlik)’dir. Üreticilerin ipekböceği tohumu ve dut fidanı ihtiyaçlarını karşılayan birlik, yurt içinde üretilen yaş kozanın tamamına yakınını üreticilerden satın alır.
Türkiye’de 1982-2001 yılları arasında ipekböceği yetiştiriciliği ile uğraşan aile sayısı giderek azaldı. 2002 yılında ise yetiştiricilikle uğraşan aile sayısı yeniden artmaya başladı.
İpekböceği yetiştiriciliğinde meydana gelen bu dalgalanmalar Ödemiş’te ipek dokumacılığını çok fazla etkilemezken böcek yetiştiriciliğini bitirdi, ilçede yaş koza üretimi sıfıra indi. Ödemiş’te 1980’lerde 120 ton civarında yaş koza üretilirken 1990’larda ipekböceği yetiştiriciliği son buldu. Bu durum 2009 yılına kadar bu şekilde devam etti.
İpek böcekçiliği eski günlerine dönüyor
2009 yılı Ağustos ayında Ödemiş’te kurulan Kent Konseyi bünyesindeki Kadın Meclisi, ilçede ipek böcekçiliğinin canlandırılması amacıyla bir proje önerdi ve proje kapsamında Bursa Koza Birlik ile işbirliğine gidildi.
Ödemiş Kent Konseyi Kadın Meclisi’nin girişimi ile 2010 yılında Ödemiş’te “Geleneksel İpekböcekçiliğini Yeniden Canlandırma Projesi” başlatıldı. Ödemiş Belediyesi de bu projeye destek olacağını belirtti.
Yapılan çalışmalar sonucunda 9 Mart 2010’da Ödemiş’te ipekböcekçiliği ilgili bir panel düzenlendi. Daha sonra Bursa Koza Birlik yetkilileri tarafından bir eğitim semineri verildi, hazırlanan afişler ve posterlerle halkın projeye katılımı sağlanmaya çalışıldı. İpekböcekçiliği projesi Ödemiş merkez, Birgi, Konaklı, Ovakent, Kaymakçı, Çaylı beldeleri ile köylerde ilgi ile karşılanarak destek buldu.
Bu çalışmalar ve hazırlıklardan sonra Bursa Koza Birlik koza üretimi için isteklilere tohum (yumurta) dağıtmak yerine böcekleri larva halinde ücretsiz olarak dağıttı. Bu durum üreticiye 10-12 gün kazandırırken, kozanın elde edilme süresini de 25-30 güne indirdi.
Bursa Koza Birlik’e kutu siparişi Ödemiş Kent Konseyi aracılığı ile veriliyor. İpekböceği yetiştirmek isteyen aileler de Kent Konseyi’ne başvurarak sipariş adedini kutu bazında belirtiyor. Tüm siparişleri toplayan Konsey toplam kutu adedini Koza Birlik’e bildiriyor. Koza Birlik hava şartlarına göre nisan ayı sonu veya mayıs ayı başında Ödemiş’e gelerek kutu dağıtımını gerçekleştiriyor.
İpek böceklerinin üretimi ve beslenmesi sırasında Koza Birlik’ten gelen ziraat mühendisleri böcek/koza sıklığı, beslenme düzeni, böceklerin gereğinden sık bir şekilde bulunması ve yetersiz beslenmesi nedeniyle karşılaşılan sorunlar vb. gibi konularda üreticilere teknik destek sağlıyor. Haziran ayı içinde ise Koza Birlik Ödemiş’e gelerek topluca yaş koza alımı yapıyor.
Bölgede eskiden gelen bir ipekböceği yetiştiriciliği geleneği ve yetiştiricilerin bu konuda geçmişten gelen bir deneyimleri olduğundan, Ödemiş’te kutu başına elde edilen verimin Türkiye standartlarının üstünde gerçekleştiği söylenebilir. Ödemiş Kent Konseyi Genel Sekreteri Mehmet İrfan Gündüz, Ödemiş’te yaş koza alımlarının haziran ayının ikinci haftasına kadar tamamlandıktan sonra muhasebesinin yapıldığını ve üreticilere ücretlerinin nakit olarak ödendiğini belirtiyor. Ücret ödemesi Haziran 2011’de Ödemiş’te ki ipekböcekçiliğini belgeleyen bir fotoğraf sergisinin açılışı ile birlikte yapıldı.
Hammadde ve ürünler çeşitleniyor
Günümüzde Ödemiş ve çevresinde ipek dokuma yapan belli başlı firmaların ürün yelpazesi, ev tekstilinden hazır giyime kadar oldukça fazla çeşitlilik gösteriyor. Önceleri sadece ipek ve pamuğun hammadde olarak kullanıldığı Ödemiş’te hammadde bakımından bir çeşitlenme söz konusu. Bu durumda maliyeti düşürmek amacıyla hammadde çeşitliliğine gidildiği söylenebilir. Doğal liflerin yanı sıra kimyasal lifler de kullanılıyor. Bu kumaşlar çarşaf, nevresim, çeşitli nakışlı örtüler, peştamal gibi ev tekstili ürünlerinde ve kadın ve erkek iç ve dış giyimde kullanılmak üzere dokunuyor. Kısaca Ödemiş’te hem hammadde hem de ürün yelpazesinde bir çeşitlenme gözleniyor.
“İpekle Geleceğini Doku Projesi” Sabancı Vakfı’ndan hibe aldı
Ödemiş Kadın Kooperatifi tarafından hazırlanan ve Ödemiş Belediyesinin ortak olduğu “İpekle Geleceğini Doku” projesi, Sabancı Vakfı “Toplumsal Gelişme Hibe Programı” kapsamında başvuru yapan 142 projeden seçilen dokuz proje arasında yer alarak hibe almaya hak kazandı.
2013 yılında Türkiye'nin 44 farklı ilinden toplam 142 proje başvurusu arasında yer alan projemiz ön elemeyi geçerek, Mayıs ayı içinde proje ekibimize Sabancı Vakfı tarafından eğitimler verilmişti. 3 Temmuz 2013 tarihinde Sabancı Vakfı tarafından yapılan basın açıklamasıyla Ödemiş Yöresi Kadın, Çevre, Kültür ve İşletme Kooperatifi’nin sunduğu ve belediyemizin ortak olduğu proje için 108 bin 715 TL destek verildi.
Ödemiş merkez ve çevre köylerinde ikamet eden, örgün eğitim çağı dışına çıkmış, işsiz, 18 yaş üstü kadınlarımızın ekonomik olarak güçlenmesine katkı sağlamak ve kültürel mirasa sahip çıkmak amacıyla hazırlanan projeden 70 kadın faydalanacak. Temmuz ayı içinde uygulanmaya başlayacak proje 2014 yılı Nisan ayı sonunda tamamlanacak.
