İzmir’in yıllara meydan okuyan yapısı: Borsa Binası

Yapılar insanlar gibidir, hayatlarımızda iz bırakır! Ve bazı izlerin yeri hiç silinmez; tıpkı İzmir Borsa Binası gibi.    

Yazı: Kemal Pehlivanoğlu / Mimar

Fotoğraf: Derya Şahin - APİKAM – İTB Arşivi

“…önünden yürüyüp geçip gittiğim zamanları sayamadım... Çocukluğumun hatırasısın sen!”

Döneminde Ticaret Lisesinde okuyan bir dostumun ilk sorusuydu bana;

• Borsa Binası nerede?

Neoklasik üslupta inşa edilen yapıyı birlikte ziyaret etmiştik o vakit. Yıllara meydan okuyan bu yapı hala fonksiyonlarını sürdürmekte ve hatırasını geleceğe taşımaktadır.

1891 senesi, günlerden 14 Aralık; Nişli Hacı Ali Efendi ve çevresindeki değerli tüccarların katkılarıyla Nişli Hacı Efendi Borsası kuruldu.

Ticaret hayatının hayli hareketli, gemi ticaretinin yoğun yaşandığı dönemde bir borsanın oluşması zorunluluk haline gelmişti. Arabyan Karabet Efendi de borsa kurma girişimlerinde bulunmuştu.

1886'da borsalara ait ilk düzenleme olan Umum Borsalar Nizamnamesi'nde, borsaların kurulması işini devletin üstlendiği açıklanmış ve her şehirde ancak bir borsa kurulabileceği açıkça belirtilmişti. İzmir'de iki tane borsanın kurulması üzerine Valilik devreye girdi ve hükümet, 1892 yılı Haziran ayında, söz konusu borsalar konusunda karara vardı. Nişli Hacı Ali Efendi'nin binası, borsa binası olarak ilan edildi.

Resmi Nizamnamesi 1895 yılında oluşan İzmir Ticaret Borsası, yaşanan yoğunluk sebebiyle bir süre bugünkü İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü’nün binasında hizmet verdi. Ancak mekân sorunları devam eden Borsa için İkinci Kordon mevkiindeki yangın yerinde, iki numaralı adadaki yaklaşık bin dokuz yüz küsur metrekarelik arsa belediyeden tahsis edildi ve binanın temeli 25 Kasım 1926'da görkemli bir törenle atılarak yapımına başlandı.

Yapım süreci, Mimar Hüseyin Mazlum ve Mimar Tahsin Sermet tarafından gerçekleştirilen bina 11 Haziran 1928 tarihinde o dönemin yönetim kurulunca teslim alındı. Saat on! Binanın açılışı 23 Temmuz 1928 Pazartesi günü halkın huzurunda gerçekleştirildi!

28 Temmuz 1926 tarihli sözleşmeyle, dört ay sürede inşaata başlanılan inşaat, bu dört ayın bitiminden başlayan on sekiz ay içerisinde tamamlanacaktır. Gerçekleşmediği halde belediyeye arsanın metrekaresi için otuz lira tazminat ödenecektir.  

Borsa Yönetimi, kararlarıyla arsa işini sonuçlandırmış ve yaklaşık bin dokuz yüz metrekareden oluşan arsanın tümüyle satın alınmasına ve tamamının Borsa binasına tahsis olunmasına, ayrıca inşaatın 1,5 yıl içerisinde tamamlanmasına, yapının sadece borsa işlemleri hizmetine verilmesine ve arsanın bedelinin peşinen ödenmesine karar vermiştir. Böylelikle arsa İzmir Ticaret Borsasına tahsis edilmiştir.

Cumhuriyet Dönemi Ulusal Mimarlık akımının örneklerinden olan İzmir Borsa Binası, faaliyetlerine devam etmektedir. Yapının zemin kat bölümünde EXPO 2020 çalışmaları büyük gayretlerle sürdürülmektedir.

Üç katlı Borsa yapısının birinci ulusal mimarlık akımının özelliklerince köşeleri kırılarak geçişler sağlanmıştır ve hemen bitişiğinde iki katlı kıymetli Afyon Han yer almaktadır. Yapının dört cephesi bulunmaktadır ve Afyon Han’a bitişik cephe sadece son katta tek kat olarak ışık almaktadır.

Borsa yapısı Konak İlçesi sınırlarında yer almaktadır. Yapının kuzeyinde Gazi Bulvarı, batısında Cumhuriyet Bulvarı, doğusunda Şehit Fethi Bey Caddesi vardır.

Ana giriş kuzey cephesinden sağlanmaktadır. Simetrik düzene dikkat edilerek oranlar geliştirilmiştir. Ana giriş kısmında ikinci katın ortalarına kadar gelen bir giriş açıklığı bulunmaktadır.

Giriş kapısı aşağı kısımlarda görünen dikdörtgen pano ile bütünlük kazanacak şekilde ve üstteki silmelerle ortaya çıkarılarak adeta bir bütün hale getirilmiştir. Üst ve alt kısımlarda ise mukarnaslar yer almaktadır.

Giriş açıklığı geniş ve sivri kemer şeklindedir. Bu açıklığın üzerine silmelerle alınlık yeri almış ve sivri kemerin üst köşelerine motifli birer süsleme yerleştirilmiştir.

Kuzey cephesinde zemin kat pencereleri sivri kemerlidir. Sivri kemerler silme ile güçlendirilmiştir. Yapının üst kısımlarında birinci katın altı adet penceresi bulunmakta ve pencereler düz atkılı kemer biçimindedir. İkinci katın altı adet dışa açılan penceresi formlu ve sivri kemerlidir. Kemer üzerinde yatay dikdörtgen alınlık vardır ve ortasında birer gülbezek süsü konulmuştur.

Kuzey cephesinde zemin katta girişin hemen simetrik iki yanında sivri kemerli 3’er adet pencere yer almaktadır. Giriş kapısının çerçevesinin hemen üstünde 3 adet küçük pencere bulunmaktadır. Bu küçük pencerelerin hemen üzerinde İzmir Borsa Sarayı levhası bulunmaktadır ve levhanın üst kesiminde uzun dikdörtgen formlu ve sivri kemerli üç pencere ve sivri kemerleri üzerinde ise gülbezek süslemesi görünürdür.

İkinci ve birinci kata ait pencereler düşey dikdörtgen formda kuşaklama yapılmış zemin kat pencereleri yatay silme ile belirlenmiştir.

Kuzey cephesinin silme kuşağı bulunmaktadır. Üzerinde iki adet Osmanlı dönemi baca bulunmaktadır ve bacaların üst kısımları kemerle süslenmiştir.

Kuzey ve batı cephelerini birleştiren yapının kırıldığı nokta olan zemin katta eskiden bir pencere bulunmaktaydı ve o pencere kapıya çevrilmiştir. Zemin katta bulunan bu giriş kısmının kemer içerisinde birbirini takip eden simetrik palmet ve rumi süslemeleri yer alır. Köşe kısımda çatıda elde edilen mekânın üstü kubbeyle tamamlanmıştır.

Köşe oluşturan cephede ikinci kat ve birinci kat pencereleri farklıdır. Birinci katın penceresi atkı taşı kemer biçimindedir, ikinci katın penceresi sivri kemerlidir ve basamaklı alınlık görüntüsü yapılmış ve bitki süslemelidir.

Çatı köşede Barok karakterli saçakla tarif edilmiştir.

Yapının kuzeybatı yönünde bitişleri çatıda iki adet kubbe ile betimlenmiştir. Kubbeler genel olarak burada merkeze doğru dikleşmiştir.

Yapının kuzeybatı cephesi, kuzey cephesinin genel özellikleri yansıtmaktadır. Yapının kuzeydoğu cephesi bir köşe oluşturmaktadır ve burada da kuzeybatı köşe cephesinin benzeri cephe hareketleri görebiliriz.

Doğu cephede zemin kat düzeyinde beş adet sivri kemerli pencere bulunmaktadır. Birinci kat pencereleri düz atkı taşı kemerlidir. İkinci kat pencereleri ise sivri kemerlidir. Düğüm motifi ile üstünde yer alan silme beraberce bütünlük arz eder. Giriş holünde dört dikme görünür. Tavanın destek görevini, baklava dilimli başlık sütunlar yapar.

Yaşayan bir mekân olan İzmir Borsa Sarayı aynı zamanda bizim gönlümüzü süslemektedir. Kısaca özelliklerine değindim yapının keşfedilecek noktaları vardır.

Yıllarca İzmir ticaret hayatına hizmet veren bu yapı, o tarihte beraber gezdiğim dostumun hatırasını hala süslemektedir.

Yapılar insanlar gibidir, hayatlarımızda iz bırakır! Ve bazı izlerin yeri hiç silinmez! Tarihi kültürel mirasımızın güzel bir örneğidir İzmir Borsa Binası.