Ulusal kurtuluşun tanığı

Uşakizade Köşkü’nün, hem ulusal kurtuluş mücadelesinde hem de Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın hayatında çok özel bir yeri vardır.Öyle ki köşk yalnızca İzmir’in, dolayısıyla da ülkenin kurtuluşuna ve Cumhuriyet’in ilânına değil, Gazi Mustafa Kemal Paşa ile Uşakizade Latife Hanım’ın evliliklerine de tanıklık etmiştir.

Yazı ve Fotoğraflar: Ahmet Gürel / İTK Uşakizade Köşkü Müdürü

Halıcılık ve kervancılık yapan, Amerika ve İngiliz tütün-pamuk borsalarında söz sahibi olan Uşakizade Sadık Bey, yazlık bir köşk yaptırmak ister. Köşkün Uşakizade ailesinin şanına uygun olması için İzmir’in çeşitli semtlerinde incelemeler yaptırır. Günün gelenekleri doğrultusunda hareket edilerek, değişik semtlere aynı anda taze kesilmiş et asılır ve en son bozulan etin bulunduğu yerin, en serin yer olduğu varsayımından hareketle, alınacak konağın semti saptanır. Bugün, Göztepe “Sadık Bey” semtindeki bu köşk, böyle bir araştırma sonucunda ailenin mal varlıkları arasına dâhil edilir. Bazı kaynaklarda bu köşkün, Sadık Bey tarafından 1860 yılında yaptırıldığı belirtilir. Mithatpaşa Caddesi’nden yüz yirmi basamakla çıkılan bu köşk, Beyaz Köşk, Mor Salkımlı Köşk, Uşakizade Köşkü gibi adlarla da anılır. Biz bu köşkü “Uşakizade Köşkü” olarak isimlendirmeyi uygun gördük.  

Sadık Bey, kendi çocukları ve mahallenin çocuklarının okuması için Göztepe’deki köşkün bahçesindeki Camlı Köşkü, okul haline getirir. Oğlu Muammer Bey, bu okulda özel öğretmenlerden eğitim alır. Gayet iyi Fransızca, Rumca, Farsça, az da olsa İngilizce bilen Muammer Bey, Adeviye Hanım’la evlenir. Muammer Bey ve Adeviye Hanım’ın altı çocuğu olur. En büyük çocuk Latife Hanım’dır.  

Uşakizade Muammer Bey, daha 20 yaşlarında iken İzmir’in en önde gelen tüccarları arasına girmeyi başarır. Önce İngiltere’ye orman ürünleri, pamuk, üzüm, incir ve tütün satar. Abdülhamit’in saltanat dönemine rastlayan o yıllarda, ihracatçılarımız arasında bir Türk isminin bulunması bile çok şaşırtıcıdır. Uşakizade Muammer Bey’in Amerika ve İngiltere’deki borsalarda söz sahibi olduğu bilinmektedir.

Cumhuriyetten önce kentin siyasi yaşamında da rol alan Muammer Bey, 1908 yılında Belediye Meclisi üyesi olur. 5 Temmuz 1909 seçiminde ise, İzmir’e Belediye Başkanı seçilir. Altı ay görevde kalır. Yaklaşık on beş yıl sonra, 1 Şubat 1924 tarihinde Muammer Bey yine İzmir’in Belediye Başkanı olur. 1924’deki bu ikinci altı aylık belediye başkanlığı döneminde ise, İzmir’de ilk imar planı çalışmasını başlatır. Muammer Bey, İzmir’in havagazı yerine elektrikle aydınlatılmasının yarattığı sorunlarla da uğraşır.

İlkokulu Uşakizade Köşkü’nün bahçesindeki “Camlı Köşk”te bitiren Latife Hanım, orta ve liseyi İstanbul’da Arnavutköy Amerikan Koleji’nde okur. Sarbonne’da siyaset ve hukuk eğitimi alan Latife Hanım, İngilizce, Fransızca, İspanyolca ve Rumca da öğrenir.

Türk Kurtuluş Savaşı’nı Paris’ten takip eden Latife Hanım, Sakarya Meydan Savaşı’nın kazanılması üzerine babasına: “Babacığım ben inandım, İzmir kurtulacak. Mustafa Kemal Paşa yakında ordularıyla İzmir’e girecek. Ben onların girişini görmek için İzmir’e gideceğim” diyerek, dadısıyla beraber ailesinden bir yıl önce İzmir`e gelir ve köşkte İzmir’in kurtuluş gününü beklemeye başlar 

Gazi Mustafa Kemal Paşa, 10 Eylül 1922 günü saat 14.00’te törenle İzmir Valiliğine gelir. Başyaver Salih Bozok, Başkomutan için İzmir’de kalacağı güvenli konut yeri aramaktadır. 10 Eylül günü Uşakizade Köşkü’ne ulaşan Başyaver Salih Bey, bahçıvandan Latife Hanım’ın İzmir’e Gazi Paşa’yı karşılamak için geldiğini öğrenince Latife Hanım’la tanışır, ona Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın bu köşkte kalıp kalmayacağını sorar. Latife Hanım’ın Başyaver Salih’e verdiği yanıt ise; “Gazi’yi konuk etmekten şeref duyarım, ben bu günleri görmek için buralara koştum geldim” olur.

Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın Latife Hanım’la ilk karşılaşması şöyledir:

13 Eylül günü, Gazi Mustafa Kemal Paşa, Uşakizade Köşkü’ne resmi olarak ilk kez ziyarete gelir. Bu gelişinde Latife Hanım’la tanışır ve köşkü beğendiğini söyler. Gazi bu ziyaretinde, Latife Hanım’ın köşkte kalması için yaptığı davete yanıt vermez. Gazi Mustafa Kemal Paşa; 10–11–13 Eylül tarihlerinde Karşıyaka İplikçizade Köşkü’nde ve 12 Eylül tarihinde ise Kordon boyundaki bir doktorun evinde kalır. 13–14 Eylül gecesi Ermeni mahallesinden başlayan ve rüzgârın etkisiyle tüm Frenk mahallesini saran yangın sonucunda İzmir’de 25 bin ev ve işyeri yanar. Bu yangını, Ermenilerin çıkardığı günümüzde kanıtlanmıştır. 14 Eylül 1922 günü, bir gece önce başlayan İzmir yangını sürerken, Gazi’nin arabasının yönü, Göztepe’deki köşktür. Gazi’nin 14 Eylül 1922 günü Uşakizade Köşkü’ne gelişi, O’nun ve Latife Hanım’ın kaderini değiştirecektir.

Nüfus kaydı hâlâ İzmir’de

Zübeyde Hanım’ın ölümü üzerine İzmir’e gelen Gazi, 29 Ocak 1923 günü Uşakizade Latife Hanım ile Göztepe’deki Köşk’te evlenir. Nikâh sırasında, Gazi’nin nüfus kaydı Göztepe nüfusuna alınır. O kayıt halen İzmirlilerin gururu olarak İzmir nüfus belgelerinde durmaktadır. Bugünün medeni kanununun başlangıcı olan bu nikâh, devam eden Lozan görüşmelerine de bir destek olmuştur.

Gazi, Uşakizade Köşk’ünde üçüncü kalışında; “İzmir İktisat Kongresi”nin açılışı gerçekleşir ve Gazi, kongrede yaptığı konuşmadan sonra, eşi Latife Hanım’la beraber Ankara’ya gider.

Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın köşke dördüncü gelişinde ise yanında iki Bakan konuğu vardır.

Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın beşinci ve son gelişi; 2 Ocak 1924-22 Şubat 1924 tarihleri arasında gerçekleşir. Gazi’nin Uşakizade Köşkü’nde 52 gün misafir kaldığı bu dinlenme gezisi, O’nun Cumhurbaşkanı olarak İzmir’e ilk gelişi olması açısından da başka bir önem taşır. Bu gelişinde, İş Bankası fikren Uşakizade Köşkü’nde kurulur.

14 Eylül 1922 ile 29 Şubat 1924 tarihleri arasında yaptığı beş İzmir ziyaretinde, Gazi’ye, toplam doksan bir gün ev sahipliği yapan Uşakizade Köşkü, O’nun Ankara ve İstanbul’dan sonra en çok kaldığı yerdir. Köşk, İzmir’in Kurtuluşu’nun yanı sıra, “Kurtuluş Savaşı”nın son günlerine de tanıklık eder.

İzmir Özel Türk Koleji, 1951 yılında Uşakizade Köşkü’nü Latife Hanım’dan kiralayarak, 1991 yılına kadar eğitim amaçlı kullanır. 1980 yılında, köşkün mülkiyeti tamamen Tatış Ailesi’ne geçer. Tatış Ailesi, Uşakizade Köşkü’nün restore edilmesine 1991 yılında karar verir. Hazırlanan proje; koruma, onarım ve yeni yapılacak ek yapılar ile birlikte köşkün bir “Kültür Merkezi”ne dönüştürülmesini içeriyordu.

Köşkün restorasyonu, 16 Mayıs 1998 tarihinde, dönemin Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in katılımı ile gerçekleşen törenle başlar ve 15 Haziran 2001 günü Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer’in katıldığı törenle tamamlanır. İTK Uşakizade Köşkü; İzmir Büyük Şehir Belediyesince düzenlenen ‘’2003 Yılı Kentimizin Tarihsel ve Kültürel Değerinin Korunması ve Yaşatılması’’ konulu yarışmada, “Esaslı Koruma” dalında “ Tarihe Saygı Yerel Koruma Ödülü” almıştır.

Mimaride Ege izleri  

Uşakizade Köşkü, Ege mimarisinin eski eser niteliğindeki özgün örneklerinden biridir. Köşk zeminle birlikte üç katlıdır. Alt kat taşıyıcı duvarları moloz taştır. Üst iki katın duvarlarında, tuğla ve taş dolgulu ahşap taşıyıcılar kullanılmış, üzerine kıtıklı bağdadi sıva uygulanmıştır.        

İlk kata, iki yandan yükselip kapı önünde birleşen merdivenlerle çıkılır. Köşkün ön yüzünde mor salkımlar yer alır. Köşkün zemin katı çok serin olduğundan, yazın köşkün en çok kullanılan bölümüdür. Bu katta dört oda bulunmaktadır. Bu bölümdeki yemek odası aynı zamanda salon vazifesi gören büyükçe bir odadır.   Gazi Mustafa Kemal Paşa ile Latife Hanım’ın nikâhı burada kıyılmıştır. Girişte soldaki oda Köşk’ün başodasıdır. Gazi Mustafa Kemal Paşa’ya çalışma odası olarak ayrılan bu oda, Gazi’nin beş ayrı gelişinde kendisine toplam doksan bir gün ev sahipliği yapmıştır. Sağdaki oda da köşkün diğer bir misafir odasıdır. Tahta merdivenlerle çıkılan üst katta ise, karşılıklı üçer tane olmak üzere toplam altı oda vardır. Bu katta; köşelerde dört yatak odası bulunmaktadır. Merdivenden çıkılınca soldaki ilk oda Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın yatak odasıdır. Ortalardaki iki oda ise, ailenin gece kullandığı oturma odalarıdır.

Restorasyon projesinde yeni açık ve kapalı mekânlar, köşkün her yönden görülmesine olanak sağlayacak biçimde tasarlanmıştır. Köşk yapısının altında yeni açılan tonozlu galeri, okulun tören alanını yeni yapıya bağlamıştır.

Uşakizade Köşkü’nün yenileme çalışmalarına, öncelikle binanın sağlamlaştırılması ile başlanmıştır. Birinci kattan çatıya kadar binanın içi ve dışı çelik yapı elemanlarıyla desteklenmiştir. Köşkün dış cephesindeki tüm sıvılar sökülmüş, dere kumu, tuğla tozu, kireç ve saman karıştırılmasıyla elde edilen horasan sıva ile köşkün sıvası yapılmıştır. Yapının eski duvarlarını en iyi şekilde koruyup toparlayacak olan horasan sıvanın ana malzemesi olan harman tuğlaları zorlukla bulunmuş ve bir köyün değirmeninde öğütülmüştür. Köşkün iki yönlü çıkış merdiveni ve balkonu aslına uygun mermerle döşenmiştir. Merdivenlerde Korkuteli taşı, balkonunda ise Bergama Kurfallı taşı kullanılmıştır. Çatı eski görünümü korunarak onarılmıştır.